Meer aandacht voor gedragsverandering in de mobiliteit

Technologische innovatie is binnen de mobiliteitssector een belangrijke factor om schaarste in arbeid, ruimte of CO2-uitstoot op te lossen. Daar gaat vaak de meeste aandacht naar uit. Het is echter ook belangrijk om het gedrag van de reiziger zelf mee te nemen. Met hun gedrag bepalen reizigers tenslotte of een maatregel succesvol is of niet. Zonder gedragsverandering loopt het mobiliteitssysteem tegen de grenzen aan. Connect sprak met leden over gedragsverandering. De observaties in dit artikel zijn het resultaat daarvan. 

Hoe je kennis over gedragsverandering inzet in mobiliteitsbeleid is nog in ontwikkeling. Dat geldt ook voor hoe verschillende initiatieven elkaar kunnen versterken. Regionaal gebeurt het steeds vaker dat kennis over gedrag op één plek wordt verzameld en dat over gedragsprojecten onderling worden afgestemd. Op nationaal niveau is nog wel wat werk te doen. 

Herken je je in onderstaande observaties, of juist niet? Laat het ons weten en deel je ervaringen!

We zijn benieuwd of jij je herkent in de onderstaande observaties. Heb je succesverhalen waarin deze obstakels overwonnen zijn en reizigersgedrag blijvend veranderd is? Denk je dat versterkte nationale samenwerking een oplossing is om gedrag een volwaardige rol te geven in mobiliteitsbeleid? We gaan graag het gesprek met je aan over dit thema en de rol die Connekt hierin kan spelen! Neem hiervoor contact op met Sybe Andringa.  

Observatie 1: Gedragsbeïnvloeding is complex en wordt onderschat 

innen de mobiliteitswereld heerst een traditie van techniek, cijfers en berekeningen, waarin reizigersgedrag niet vanzelfsprekend past. Gedragsmaatregelen worden gezien als zachte oplossingen, ondergeschikt aan harde maatregelen zoals infrastructuur en technologische innovatie. Beleidsmakers en ingenieurs geven vaak de voorkeur aan aantrekkelijke technologische oplossingen, en gedragsmaatregelen komen pas in beeld wanneer andere maatregelen falen.   

Wat ook bijdraagt aan de complexiteit, is dat gedragsbeïnvloeding politiek gevoelig ligt. Het is makkelijk om gedragsbeïnvloeding uit te leggen als manipulatie en een inperking van vrijheid. Dit, terwijl de meeste gedragsmaatregelen er juist op gericht zijn om de juiste keuzes te stimuleren op vrijwillige basis. Deze keuzes zijn op de lange termijn juist een voorwaarde voor vrijheid. Ze zijn namelijk cruciaal om ieders gewenste verplaatsingen te faciliteren in de steeds groter wordende schaarste.  

Hoewel de interesse voor een gedragsaanpak binnen de mobiliteit groeit, ontbreekt het nog steeds aan structurele kennis en expertise. Dit uit zich vooral bij kleine projecten, zoals voor kleine gemeentes. Men denkt dan vaak dat gedragsbeïnvloeding vooral bewustwordingscampagnes zijn, of men ziet het als manipulatie, waar ze zich dan niet aan willen wagen.  

Daarnaast is het makkelijk om een mening te hebben over gedrag, omdat we het allemaal dagelijks vertonen. Dit leidt vaak tot onderschatting van wat effectieve gedragsverandering behelst. Gedragsexperts ervaren regelmatig dat mensen zonder kennis van gedrag een mening vormen die in strijd is met de wetenschap. Zoals een expert het treffend verwoordt: “Niemand vindt iets van natuurkunde, maar als het om gedrag gaat, heeft iedereen een mening.” 

Observatie 2: Er worden nog te vaak ineffectieve gedragsmaatregelen ingezet 

Omdat gedragsbeïnvloeding complex is en vaak niet de juiste aandacht krijgt, worden er nog te vaak ineffectieve maatregelen ingezet. Met name de inzet van bewustwordingscampagnes is problematisch. Hoewel de wetenschap allang heeft bewezen dat bewustwording zelden tot gedragsverandering leidt, blijft de misvatting bestaan dat dit wel het geval is.  

Dit creëert een vicieuze cirkel: de technische focus in mobiliteit zorgt voor te weinig aandacht en kennis over gedrag, waardoor ineffectieve gedragsmaatregelen worden gekozen. Omdat deze weinig effect hebben, wordt gedragsbeïnvloeding vervolgens niet gezien als volwaardige optie, wat het geloof erin en de aandacht ervoor verder verkleint. Gelukkig wordt deze cirkel de laatste jaren steeds vaker doorbroken, al is er nog veel vooruitgang te boeken. Ook kunnen gedragsmaatregelen ineffectief zijn omdat ze slechts tijdelijk effect hebben, zoals bij nudges (prikkels om gedrag aan te passen). Hierover meer bij observatie 6.

Observatie 3: Een gedragsaanpak is vaak nog niet analytisch genoeg 

Gedragsmaatregelen zijn een middel, geen doel op zich, en vereisen dus een grondige analysefase. Het is belangrijk om vooraf na te denken over het gewenste effect en hoe bepaalde gedragsmaatregelen dat beogen te bereiken. Dit kan duur zijn, maar het voorkomt ineffectieve en te algemene maatregelen.   

Deze noodzaak tot vooronderzoek botst soms met projectmatig denken, waar duidelijkheid over kosten belangrijk is. Vooronderzoek brengt onzekerheid met zich mee, omdat het nog niet duidelijk is welke maatregelen er precies genomen zullen worden. Dit is zeker zo bij gedragsmaatregelen, omdat menselijk gedrag zich moeilijk laat meten.  

Een belangrijke kanttekening hierbij is dat de noodzaak voor vooronderzoek soms ook als een excuus voor passiviteit wordt gebruikt. Sneller handelen met minder vooronderzoek kan effectiever zijn. Als voorbeeld: een maatregel die door grondig vooronderzoek 10% van 10.000 mensen verandert, of een generieke maatregel die 1% van 500.000 mensen verandert – soms is de laatste effectiever.  

Observatie 4: Een gedragsaanpak ontslaat je niet van ingrepen in het mobiliteitssysteem zelf 

Een belangrijk inzicht is dat gedragsmaatregelen pas werken als ze naast, en niet in plaats van, ingrepen in het mobiliteitssysteem worden gedaan. Sterker nog, je zou dergelijke systemische ingrepen in het mobiliteitssysteem ook kunnen zien als gedragsmaatregelen. Ook verkeersmanagementmaatregelen, het toevoegen van faciliteiten of het aanpassen van wet- en regelgeving zorgt er immers voor dat mensen ander reisgedrag gaan vertonen. En vaak op een veel effectievere manier dan wanneer er puur individuele maatregelen als campagnes, educatie of nudges worden toegepast. Ze gaan dus hand in hand: het moet samen!  

Vanuit dit perspectief is het dus ook een misvatting dat gedrag per se de goedkopere optie is. Niet alleen is er gedegen vooronderzoek nodig, dat moet dus gecombineerd worden met systematische maatregelen. Het goede nieuws is wel: als je het goed doet, dan kan dat de kosteneffectiviteit van mobiliteitsbeleid vergroten.  

Observatie 5: Er is nog te weinig coherentie en coördinatie tussen verschillende gedragsprojecten 

Het geven van een uniforme boodschap aan reizigers is cruciaal om hun gedrag duurzaam te veranderen. Als er in de ene regio een gedragscampagne actief is die reizigers een bepaald duurzamer handelingsperspectief meegeeft, maar de andere regio vertelt ze weer net iets anders, dan kan dat averechts werken. Dit lijkt op dit moment nog veel te gebeuren: er zijn veel initiatieven die op kleine schaal plaatsvinden en niet op elkaar zijn aangesloten. Meer coördinatie tussen die initiatieven kan helpen om één grote verandering teweeg te brengen, in plaats van een aantal kleine.  

Dit lijkt lastig om in de praktijk voor elkaar te krijgen. Gedragsmaatregelen vinden vaak plaats binnen verschillende projecten, die elk hun eigen budget krijgen en vooral als doel hebben om binnen die projectkaders iets voor elkaar te krijgen. Daardoor is er op dit moment geen prikkel om grootschalige samenwerking op te zoeken.  

Observatie 6: Er zijn nog te veel aanpakken die geen systematische gedragsverandering tot gevolg hebben. 

De toegenomen aandacht voor gedragsbeïnvloeding binnen mobiliteit heeft ertoe geleid dat niet alle aanpakken daadwerkelijk tot systematische gedragsverandering leiden. Er zijn nog veel “cowboys” op de markt die vooral creatieve nudges gebruiken. Dit geeft reizigers een ludiek duwtje in de goede richting, maar vaak slechts kortstondig.   

Reisgedrag bestaat uit diepgewortelde gewoontes: een reiziger kan al jaren op dezelfde manier reizen. Daardoor is het lastig om dit blijvend te veranderen. Een langdurig effect van nudges is niet bewezen: er is een grote kans dat reizigers snel terugvallen in oud gedrag.  

Het nadeel van een aanpak met alleen nudges is dat ze vaak onterecht langdurige effecten beloven op een aantrekkelijke en goedkope manier. Aantrekkelijk door hun creativiteit, goedkoop door hun kortere duur. Dit vormt een uitdaging voor partijen die wel structurele verandering nastreven, omdat die aanpakken duurder en minder aantrekkelijk zijn.  

Dat wil niet zeggen dat nudging helemaal geen rol kan spelen. Nudging kan wel een rol spelen als een duwtje voldoende is, bijvoorbeeld bij de aanschaf van een elektrische auto. Of als versneller om nieuw gedrag te introduceren. Dan moeten ze wel gecombineerd worden met structurele maatregelen om dat gedrag te behouden. 

Wil jij met ons meedenken over de rol van gedragsverandering binnen mobiliteit? Neem dan contact op met Sybe Andringa.